क्वाँटी निबन्ध सङ्ग्रह  – विनोद मन्जन  – प्रकाशक – गायत्री विष्ट

चाहना चुकुल हो । चुक्ली पनि यसको मित हो । चाहनाको चुकुल र चुक्ली बुझ्न नसक्नेहरुले सुकुल र फजुल छुट्याउन सक्दैनन् । भावनाको भकारी हुन्छ र चाकरी पनि । भावनाको भकारी र चाकरी खुट्याउन नसक्नेहरुले भिखारी र शिकारी चिन्न सक्दैनन् । म घोत्लिन्छु । म सोचमा डुब्छु । चिन्तनमा रमाउँछु । नौटङ्की देख्दा रिसाउँछु । फेरि चाहना र भावनालाई मिसाउँछु । चुल्ठो र पुल्ठो सल्काउने कि बाट्ने ? पुनः चुर्लुम्म हुन्छु चिन्तनमा ।
म मेचीको कन्काईको चञ्चलता बोकेर सिरेटो छिचोल्न सकिन्छ भन्ने कुरामा विश्वास गर्छु । महाकालीको गाम्भीर्यता लिएर हुस्सु र कुहिरोको चिसो दहमा पौडने आँट गर्दछु । राजधानीको कहाली लाग्दो प्रदूषणमा पनि पौठेजोरी खेल्ने हिम्मत राख्छु । म शीतमा शीतलता भेट्छु । तुसारोमा तुक देख्छु । हिउँमा बिउ देख्छु । सरल हिमाल मन पराउँछु । टाकुरामा पनि अङ्कुरा उम्रन्छ भन्ने ठान्दछु । चुली चुलीमा पनि मिलिजुली बस्ने कुरा सोच्दछु । म तरेली र परेलीमा बयली खेल्न ज्यादै मन पराउँछु ।
अनुशासन सेती झैँ लुक्नु हुँदैन, खहरे खोला झैँ सुक्नु पनि हुँदैन । यो त माछापुच्छे« र सगरमाथा जस्तै आकर्षक र टक्रक्कै देखिने सफेद पहिचानको हुनु पर्दछ । बौद्धिक क्षमता र वैचारिक ज्ञान पातले छाँगो झैँ रहस्यमय र सिल्करोडको यात्रा झैँ कठिन हुनु हुँदैन । यो त सूर्य किरण जस्तो सबै ठाउँमा एकै किसिमले परेर ताप दिने हुनु पर्दछ । सिर्जना क्षमता लवाइ खवाइमा र आलोचनामा मात्रै होइन, बानी व्यवहार र यथार्थमा हुनु पर्दछ । कार्य कुशलता कुना कुनामा गुना गर्ने विवेकसित होइन, छिना झम्टीमा उपायको ‘प्याकेज’ दिने विवेकीसँग पो हुन्छ । प्यारो बन्ने माध्यम घुमाउरो धापलाई बनाउनु हुँदैन, व्यावहारिक छापलाई बनाउनु पर्दछ । चाहनाका खात लाग्छन् । चाहनापूर्तिका क्रममा जित हुँदा अनुहारमा मात देखिनु हुन्न । हारका समयमा मुहारमा रात पनि पर्नु हुन्न । सामाजिक आहातमा राहतको व्यवस्था होस् वा राजनैतिक विपतमा जनताको अभिमत नै किन नहोस् । समय सापेक्ष गतिशीलता अपरिहार्य हुन्छ । गतिशीलता न कसैको छिर्केनीमा ढल्छ, न कसैको आक्रोश र आवेगमा रोकिन्छ । यो त अविरल हुनु पर्दछ परिवर्तनका लागि । सबै सहभागी हुन सक्ने सरल हुनु पर्दछ । फेरि पनि गतिशीलता न हाँसको चाल न कुखुराको चालको हुनु हुँदैन । छल मिसिएको गतिशीलताले बलिदानीपूर्ण परीक्षाहरुमा फेल बनाउनु नौलो होइन, बलले धकेलिएको गतिशीलतामा झेल देखिनु पनि कुनै अचम्मको कुरा होइन । नौलो र अचम्मको कुरा त मेलसँगैको गतिशीलतामा हुने स्वार्थपूर्ण चलखेल पो हुन्छ ।
ग्रामीण गोरेटाहरु रूपान्तरणका गतिका प्रतीक्षामा छन् । सहरी सडकहरु सभ्यताको र संस्कृति निर्माणको आशामा टोलाएका छन् । समानताका सनातन भनाइ मूच्र्छित हुने अवस्था बनि सकेको छैन । अझै कति हिमाली चेलीहरु झुमा बनेर चलनको सीमा नाघ्न सकि रहेका छैनन् । त्यो पीडामा हिउँ विक्षिप्त बन्यो होला, हिमाल झोक्रायो होला तर चेलीहरु परम्पराको ठिङ्गुरामा बाँधिए झैँ देउकी बन्न विवश छन् । परम्परा थाक्ने बेला भइ सक्यो होला, संस्कृति रोइ सक्यो होला । परम्परा चिराचिरा बन्ने छाँट देखिँदैन । सभ्यताको आवश्यकता महसुस गर्ने काठमाडाँैँमै पनि कुमारीको नाममा छोरीहरुका चाहना निमोठिएको छ । भावना भाँचिएको छ । सभ्यता पनि झस्की सक्यो होला । तैपनि सभ्यता पुग्न सकेको छैन बाध्यतासम्म । यसर्थ संस्कृतिको आकृति बदल्नका लागि विकल्पको अति नै आवश्यकता पर्दछ । चलनलाई सकारात्मक बनाउनका लागि एक आपसमा मिलनमा अभियान सञ्चालन गर्नु पर्दछ । परम्पराको प्रचलनलाई उपयोगी बनाउन नयाँ सिराबाट सक्रिय हुनु पर्दछ । सभ्यताको आवश्यकतालाई वास्तविकतासित जोड्नु पर्छ ।
पहाडी छोराहरु लाहुरे बन्न बाध्य छन् । बहादुरको जिन्दगी बिताउन विवश छन् । आदिवासीहरु भर्तीका लागि विदेशिएका छन् । राजधानीकै कति नेपाली छोराहरु फोहोरमै जन्मन, हुर्कन र मर्नबाट छुटकारा पाउने अवस्थामा छैनन् । अर्थात् नेपाली जन जीवन सङ्कटग्रस्त छ । मुक्तिको जुक्ति निकाल्नु पर्ने शक्तिहरु मस्तीमा छन् । गर्नु पर्ने जनताको भक्ति, उल्टो पो भएको छ ।
जन चाहना स्वास्थ्य, शिक्षा र सुरक्षामा निर्लिप्त छ । आधारभूत आवश्यकताको परिपूर्तिका लागि चाहना राख्नु बढी होइन । यद्यपि चाहना महत्त्वाकाङ्क्षी हुँदै हुँदैन भन्ने चाहिँ होइन । चुलो चिसो बनाउनेलाई धुलो बनाउने चाहना, गरिबीको सर्जमिन गर्ने आङहरुले स्वाङ पार्नेहरुका टाङ खुस्काउने चाहना, झुपडीहरुको खुपडी खाने कपटीहरुलाई फिटीफिटी पार्नु पर्दछ भन्ने चाहना परिवर्तनका मसला हुन् । अर्थात् गाँस, कपास र बासका चाहना स्वाभाविक चाहना हुन् । स्वाभाविकतालाई अति ठान्नु भनेको खतिको बाटो समात्नु हो । दासत्वबाट मुक्ति खोज्नु अन्यथा होइन, यसबाट पर भाग्नु मनासिव पनि छैन । पलायनको बाटो रोज्नु कुनै पनि मानेमा न्यायोचित तरिका होइन, यसले जन चाहनालाई घायल बनाउँछ ।
निराशाको पक्ष पोषण, वितृष्णाको शृङ्खलामा सामेल स्वागत योग्य कुरा होइन । आरोप लगाउनका लागि गरिने पूर्वाग्रही चाहनाको जलपले वास्तविक चाहना लोप गराउँछ । विसङ्गतयुक्त चाहनामा सकारात्मक पाटो खोज्नु खोटो तरिका हो । मोटो बुद्धिले छोटो कार्य गर्न प्रेरित गर्छ । मोटो बुद्धिको चाहना पनि नकारात्मक हुन्छ । अर्थात् खोचे थाप्ने र वितृष्णा थप्ने सबै नकारात्मक चाहनाको कोटिमा पर्दछन् । त्यसो त हरेक विषयमा सकारात्मक र नकारात्मक पक्ष हुन्छ । विवेकीहरुले सकारात्मक पाटो समात्छन् । चिन्तनशील विवेकीहरुले पक्ष पोषण गर्दछन् । स्वाभाविक रूपमा जन चाहना उच्च हुन्छन् । हुनु पनि पर्दछ ।

शासकको पनि आफ्नै चाहना हुन्छ । कुनै पनि बहानामा सत्ता जोगाउने । राम्रा राम्रा कुरा गरेर चाम्रो चाम्रो भएर धोकाको छुरा हान्नु र स्पष्टीकरणमा चरण चरणको विज्ञप्ति निकाल्नु शासकको विशेष चाहनायुक्त गतिविधि हुन् । थोरै गर्ने धेरैको प्रचार गर्ने सधैँ आफ्नै मात्र दरकार देख्ने, जन चाहनाको सरोकारमा कम ध्यान दिने गैरजिम्मेवार सरकारको अर्को विशेषता हो । व्यक्तिगत सम्पन्ताका लागि कैयौँलाई विपन्न पार्न पछि नपर्ने दोष अरूमा सार्न बेर पनि नमान्ने शासकीय चाहनाले भावना घायल पार्छ । समस्या टार्नु पर्नेमा बल्झाउँछ । त्यसो त नेतृत्वको विवेक अनुसार राम्रा कार्यहरु पनि हुन्छन् । चाहनाको प्रतिनिधित्व पनि हुन्छ । सबै हारगुहार र मिलेमतोमा जुन बेला पनि अत्तो थाप्नेहरुको सातो जान्छ । भरी हातलाई पनि रित्तो देख्नेहरु, कालोलाई सेतो भन्नेहरुलाई व्यवहारले जवाफ दिनु पर्दछ । व्यवहारले जवाफ दिनेहरु हावामा कावा खाँदै, कवाफमा रवाफ देखाउन मस्त हुनु हुन्न । पन्छाउने र पन्छने परम्पराबाट विकल्प दिने अनि नेतृत्व लिने मानसिकताका साथ अगाडि बढ्नु पर्दछ शासक ।
मेरा चाहनाका गति आफ्नै खालका छन्† आफ्नै तालका छन् । छलका विरोधी, आवश्यकताका पक्षपाति । म चिन्तनमग्न हुन्छु । चिन्तनमा सफलताको शिखर चुम्छु । आफै आफ्नै विवेकी संसारमा रम्छु । फेरि वास्तविकतामा झर्छु । व्यक्तिगत चाहनालाई सामूहिक चाहनाले थिच्छु । अवरोधलाई ह्याकुलाले मिच्छु भन्ने ठान्दछु । मान्नु पर्नेलाई हान्नु पर्ने देख्छु । तान्नु पर्नेलाई फाल्नु पर्ने देख्छु । फोहोरले फोहोर पखाले पनि फोहोर नै हुन्छ भन्ने कुरा सम्झन्छु । चाहना पनि मन जत्तिकै छिटो पो छ त । म कहिले मेरा चाहनाहरुलाई परिवारसित जोडेर हेर्छु । कहिले परिवारलाई तोडेर हेर्छु । व्यक्तिगत हितसित मित लगाउने चाहनाले पनि पकड जमाउँछ । जब यसलाई थप्पड दिन्छु अनि सामूहिक चाहनाको पहिचान देखिन्छ । चाहनामा चुर्लुम्म डुबेर मात्र हुँदैन, भावनामा व्यावहारिक पनि हुनु पर्दछ । व्यावहारिक चाहना नै उन्नत हुन्छ । जन भावना पनि सकारात्मक, नकारात्मक दुबै पाइन्छ । श्रमदान गरेर विकासको क्रम निरन्तर बनाउने । कम काम गरेर बढी दाम लिएर म जत्ति पनि जिम्मेवारी बोध नगर्ने, शोध खोजको समयमा निदाउने, निदाउने समयमा जाग्ने । जिम्मेवारीबाट भाग्ने कुराले संसारै ढाक्ने । आवश्यकतालाई आवश्यक बनाउन सक्रिय नहुने, अनावश्यक विषयमा चन्द्रमा छुने । सामाजिक गतिविधिलाई आत्मसात् गरेको भावनाले ज्ञानको आँखी झ्यालबाट महान् महान् योजनाको प्रारूप तयार गर्न सक्छ । चेतना गतिशील हुँदा विचारका पर्रा छुट्छन् । जन भावनामा जनताकै सक्रियतामा तयार हुने योजनाहरु सफल हुन्छन् र समय सापेक्ष पनि ।
सरकारका सवलामा पनि सकारात्मक र नकारात्मकतालाई अलग गरेर हेर्न सकिन्न । जन चाहना पूर्तिमा मरिमेट्नेदेखि जन थिचाइमा फुर्ति गर्नेसम्म, जन वेदनामा चेतनाको प्रयोग गर्नेदेखि जन सम्बन्धमा लक्ष्मण रेखा कोर्नेसम्म सरकारमा हुन्छन् । निश्चित दर्शनलाई आत्मसात् गर्ने सिद्धान्तको परिपालन गर्नेहरुको सही परिचालनले मात्र उपलब्धि हात लाग्छ । समाज परिवर्तनको अभियानमा लाग्दा जात जान्छ भन्ने ठान्नेहरु सरकारका हर्ताकर्ता भएपछि शासन सत्ता व्यक्ति केन्द्रित बिर्ता बन्छ । यसले न जनताको मन छुन्छ, न राष्ट्रको धन नै जोगिन्छ । चाहना, भावनाको समन्वय गर्न नजान्नेदेखि तृष्णालाई पनि वितृष्णाकै कोटिमा राख्नेसम्म, मनोभावना अनुसार अगाडि बढ्नेदेखि जन चाहना बुझ्नेसम्म सत्ताको भत्ता खाइ रहेका हुन्छन् । शासक भ्रष्टाचारको पोषक होइन, भक्षक हुनु पर्दछ । भावनालाई चाहना अनुकूल बनाउन चेतनाको चरम विकास हुनु पर्दछ । चेतनाले नै समाजको वास्तविक तस्बिर उतार्न सक्दछ । वास्तविक आवश्यकता पहिचान नै समस्याको आधा समाधान पनि हो । समस्या समाधानमा सफलता पाउनेहरु अपमानको अश्रु ग्यासमा रुमलिनु पर्दैन कहिल्यै ।
मेरा भक्कानिएका भावनाको भकारी चाकरीका निमित्त होइन । कसैको स्वार्थपूर्तिको पुल पनि होइन र हतियार पनि । म बहकिएर पखेटाविहीन बन्न पनि चाहन्न, भावुकतामा दयाको लड्डु खान पनि चाहन्न । किनकि म दयाको लड्डुमा डाँडुमा पानी तताउने कुरा सम्झन्छु । म भावनाका भुल्कालाई गीतमा प्रस्तुत गर्छु

हिमाल र टाकुराको चुली टेकेर
तरेली र परेलीमा बयली खेलेर
सबै मन बराबर हुने बनाऔँ संसार ।
फुलैसित मन साटी बनाऔँ फुलै फुल
हुलैलाई सचेत पार्न मिलौँ मिले झैँ फुलै फुल
सबै जना बराबर हुने बनाऔँ संसार ।
एकैनास भएदेखि सबैको रमाइलो र खुसी
भाइचारा र मित्रताको पाथी हुन्थ्यो झुसी
जाँदैनथ्यो कतै खेर लौ न पसिनाको मसी ।
मायाको डोरी लौ है लामो बाटेर
मनैसित फुल, फुलैसित मन साटेर
सबै मन बराबर हुने बनाऔँ संसार ।

म पनि सामूहिक भावनाको एक प्रतिनिधि पात्र मात्रै हुँ । प्रत्येक गतिविधिले प्रतिनिधित्वलाई व्यावहारिक पुष्टि गर्नु पर्दछ । पुष्टिका लागि दूरदृष्टि आवश्यक हुन्छ । दृष्टि सही हुनका लागि आत्म विकास अनिवार्य हुन्छ । अन्यौलबाट निकास दिने कुरा खास कुरा हो । हावामा महल बनाउने कल्पनाको बेजोड उडानमा हराउनेले भावनाको पुष्ट्याइँ गर्न सक्दैनन् । अर्थात् भावनाको प्रतिनिधत्वि पनि । भावना आफैमा एउटा योजना पनि भएको हुनाले भावनामा सच्चाइका पक्षहरु पाइन्छन् । सच्चाइलाई नजरान्दाज गर्नु दुर्गतिको सङ्केत हो । म जहिले पनि आशावादी भावनाको पक्षमा उभिन्छु र वकालत गर्छु ।
साँझ साँझ नसामा डुबेर जान पहिचानका माँझ साज देखाउने होइन, साँझ पनि आदर्श देखाउनु पर्दछ । हरेक पक्षका सकारात्मक पाटोलाई आत्मसात् गर्नु पर्दछ र नकारात्मक पाटोलाई अनुशरण गर्नुको साटो, माटोमा मिलाई दिनु पर्छ बाटो सुगम बनाउनका लागि । जन चाहनाको चापमा शासकले टाप कस्नु, शासकको रापले म साँप हुनु फेरि पनि आफ्नै छापमा अस्तित्व खोज्नु एकै होइनन् । अस्तित्व व्यक्तित्वले जोगाउँछ । व्यक्तित्वले जन जनका मनलाई प्रभावित गर्छ । प्रभावले सङ्कट टार्छ ।
जन चाहनाको राम्रो र नराम्रो दुई पुला शासकको पनि सकारात्मक र नकारात्मक दुई पुला (आँठो) मेरा चाहनाका पनि आशावादी र निराशावादी दुई पुललाई सकारात्मक तिन पुलाको एउटा चुल्ठो बनाउने, नकारात्मक तिन पुलाको अर्को चुल्ठो बनाउने र भावनाका पनि जन चाहना, शासक र मेरो सापेक्ष भावनाको एउटा चुल्ठो बनाउने अनि निरपेक्ष भावनाको अर्को चुल्ठो बनाउने । त्यसपछि सकारात्मक चुल्ठोको रक्षा भावनाको पुल्ठोले नै गर्ने र नकारात्मक चुल्ठोको अन्त्येष्टि पनि त्यही पुल्ठोले गर्ने चाहनालाई एकीकृत गर्नु पर्दछ ।
चाहना र भावनालाई एकगठ गर्नु पर्दछ । चुल्ठोलाई एकताको प्रतीक, पुल्ठोलाई उज्यालोको प्रतीक मान्नु पर्दछ । चाहनाको चुल्ठो र भावनाको पुल्ठोलाई रक्षक र भक्षक दुबै रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । यसको प्रयोग खुकुरीको धारमा हिँडनु जत्तिकै हुन्छ र जहिले पनि सकारात्मक ढङ्गले अघि बढ्ने गतिविधिले रसमय वातावरण बनाउँछ समयको क्रममा ।